Μνημεία Ανθρώπινου περιβάλλοντος
ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ :
1. Ιερός Ναός Αγίων Αποστόλων. Βρίσκεται στο Δ.Δ. Μεγάλης Γότιστας και είναι χτισμένη σε ρυθμό Βασιλικής. Μέχρι το 1967 η εκκλησία ήταν τρισυπόστατοι. Αποτελούνταν από την κεντρική των Αγίων Αποστόλων, αριστερά η Αγία Τριάδα και δεξιά ο Ναός του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης. Μετά το 1967 που έγινε ο σεισμός η εκκλησία έπεσε και μετά συντηρήθηκε μόνο ο Ναός των Αγίων Αποστόλων, ενώ δεξιά και αριστερά σήμερα χρησιμοποιείται ως πρόναος και γυναικωνίτης αντίστοιχα. Έχει ξυλόγλυπτο τέμπλο άνω των 200 χρόνων, και πολλές παλιές εικόνες. Κατασκευάστηκε το 1119 μ.Χ. Είναι χτισμένη με πέτρα και σκεπασμένη με μαύρη πλάκα. Η κατάσταση του δρόμου είναι πολύ καλή και γίνεται από άσφαλτο.
2. Αγία Κυριακή : Χρονολογείται από το 1600 μ.Χ. Η εκκλησία είναι χτισμένη με πέτρα και σκεπασμένη με μαύρη πλάκα. Έχει και αυτή παλιές εικόνες και παλιό τέμπλο. Η πρόσβαση είναι καλή και γίνεται από χωματόδρομο. Απέχει από το Δημοτικό Διαμέρισμα 4 χ.λ.μ. περίπου και βρίσκεται στον οικισμό της Αγίας Κυριακής.
3. Άγιος Δημήτριος : Είναι παρεκκλήσι και βρίσκεται στη θέση ''Μπλιάρι'' έξω από το Δημοτικό Διαμέρισμα. Είναι χτισμένη με πέτρα και σκεπασμένη με μαύρη πλάκα. Η πρόσβαση γίνεται από βατό χωματόδρομο.
4. Προφήτης Ηλίας : παρεκκλήσι ετοιμόρροπο και η πρόσβαση γίνεται από βατό χωματόδρομο.
5. Αγία Παρασκευή : παρεκκλήσι που βρίσκεται εκτός του Δημοτικού Διαμερίσματος, στη θέση «Σιούρπα». Η πρόσβαση γίνεται από βατό χωματόδρομο.
6. Κοιμήσεως της Θεοτόκου : παρεκκλήσι που βρίσκεται εκτός του Δημοτικού Διαμερίσματος. Η πρόσβαση γίνεται από βατό χωματόδρομο.
7. Άγιος Νικόλαος : Εκκλησία που βρίσκεται στον οικισμό Άγιος Νικόλαος κάτω στο ποτάμι. Είναι χτισμένη με πέτρα και σκεπασμένη με μαύρη πλάκα. Έχει πρόσβαση από χωματόδρομο σε πολύ καλή κατάσταση.
ΣΠΙΤΙΑ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΧΤΗΡΙΣΤΙΚΑ:
Υπάρχουν σπίτια με λιθοδομή εκατό και διακοσίων χρόνων, εντός και εκτός του Δημοτικού Διαμερίσματος. Μερικά είναι σε καλή κατάσταση, άλλα είναι ετοιμόρροπα. Χαρακτηριστικό τυπικό δείγμα της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής των σπιτιών του χωριού είναι το κτίριο ιδιοκτησίας Αντιγόνης Χρήστου που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού το 1996.
ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ :
Υπάρχει νερόμυλος με νεροτριβή και μαντάνι κάτω από το Δημοτικό Διαμέρισμα σε απόσταση περίπου 1χλμ. από το κέντρο του χωριού. Κατασκευάστηκε όταν ήρθαν εδώ και οι κάτοικοι από τους προαναφερθείσες οικισμούς. Σήμερα γίνεται επισκευή του μύλου, των μαντανιών και της νεροτριβής από την αρχαιολογία.
ΓΕΦΥΡΙΑ :
Στη θέση ''Παλιό Χάνι'' στον οικισμό Μπαλντούμας'' υπάρχουν δύο γεφύρια με καμάρες. Είναι κατασκευασμένα με πέτρα και από κει ήταν το πέρασμα πολλών καπεταναίων όπως : Παλάσκας, Βαρέλης, Γκότρας, Τσανάκας.
Η σημερινή κατάσταση των γεφυριών είναι κακή και είναι ετοιμόρροπα. Η πρόσβαση είναι πολύ καλή από βατό χωματόδρομο.
Γεφύρι του Παπαστάθη (1746-Τετράτοξο) : Πρόκειται για τετράτοξο γεφύρι, στον Άραχθο ποταμό, ανατολικά των Ιωαννίνων, ανάμεσα στα χωριά Δρίσκος και Κράψη.
Το γεφύρι στηρίζεται στην απότομη ανατολική όχθη του ποταμού και σχηματίζει μια μεγάλη καμάρα, δύο μικρότερες και μια μικρή καθώς χαμηλώνει για να καθίσει στην ομαλή δυτική όχθη. Το οδόστρωμα δεν ακολουθεί τις καμάρες όπως στα περισσότερα τετράτοξα αλλά καμπυλώνεται αρκετά στη μέση του γεφυριού.
Είναι κρίμα που η κοίτη του ποταμού μετακινήθηκε κάποια στιγμή προς τα δυτικά, αχρηστεύοντας έτσι το γεφύρι. Μετά από αυτό η επικοινωνία των χωριών με τα Γιάννενα γινότανε με πορθμείο (ακόμη και στα πρώτα δρομολόγια του ΚΤΕΛ, όταν το λεωφορείο έφθανε μέχρι την δυτική όχθη του ποταμού).
Οι διαστάσεις του: 37μ. μήκος και 4,70 μ. το ύψος της ψηλότερης καμάρας, ενώ 2,50 μ., 1,70μ. και 0,60 μ. τα ύψη αντίστοιχα της τρίτης, δεύτερης και πρώτης καμάρας. Για τη δαπάνη του έργου δαπανήθηκαν 350 ενετικά φλουριά, εκ των οποίων τα 175 δαπάνησε ο ηγούμενος της Μονής Βύλιζας, Αγάπιος από το Ματσούκι, και τα υπόλοιπα 175 οι κάτοικοι των γύρω χωριών, θέλοντας να ξεφύγουν από την απομόνωση.
Σήμερα, διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, η πρόσβαση όμως γίνεται μόνο από μονοπάτι.
Για την κατασκευή του γεφυριού υπάρχουν αρκετές παραδόσεις και διάφορες εκδοχές για το χορηγό και την ονομασία του. Στις παραδόσεις αυτές αναφέρεται ότι χορηγός ήταν κάποιος ηγούμενος, αλλά γίνεται σύγχυση των μονών Κηπίνας και Βύλιζας. Κάποιες απ’ αυτές τις παραδόσεις επιχειρούν να ερμηνεύσουν και το όνομα του γεφυριού, θεωρώντας ότι Παπαστάθης ήταν το όνομα του ηγούμενου. Αναφέρεται επίσης ότι τα χρήματα που δόθηκαν για την κατασκευή του γεφυριού προέρχονταν από κάποιους ληστές, που θέλησαν να κλέψουν το μοναστήρι, αλλά με θαυματουργό τρόπο τράπηκαν σε φυγή και εγκατέλειψαν τα χρήματα. Όταν πλημμυρίζει το ποτάμι, οι κάτοικοι των γύρω χωριών ισχυρίζονται ότι ακούν τις φωνές ενός αράπη κι ενός κόκορα που, κατά την παράδοση, θάφτηκαν στη θεμελίωση του γεφυριού. Όταν χτιζόταν το γεφύρι ο Παπαστάθης έριξε λίρες στα θεμέλια.
ΒΡΥΣΕΣ :
1. Βρύση Συράκου: Βρίσκεται εντός του Δημοτικού Διαμερίσματος, και είναι χτισμένη από πέτρα.
2. Βρύση Παλάσκα: Πήρε το όνομά της προς τιμή του οπλαρχηγού Παλάσκα. Στο ίδιο σημείο είχε το σπίτι του ο οπλαρχηγός. Ο Παλάσκας ήταν οπλαρχηγός του Αλή Πασά. Κάποια στιγμή άλλαξε στάση και πήρε το μέρος των Ελλήνων. Τότε ο Αλή Πασάς τον σκοτώνει. Έξω από το σπίτι του είχε φτιάξει βρύση όπου έπιναν νερό τα άλογά του. Αυτή λοιπόν η βρύση σώζεται μέχρι σήμερα, η οποία έχει αναπαλαιωθεί με έξοδα του εκπολιτιστικού συλλόγου του Δημοτικού Διαμερίσματος.
ΑΡΧΑΙΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ:
Το κάστρο του Γραδετσίου : Βρίσκεται πάνω από το Δ.Δ. Μικρή Γότιστα, σε υψόμετρο 1303μ. Το κάστρο ήταν τμήμα του οχυρωμένου οικισμού των Μολοσσών. Ολόκληρη η κορυφή περικλείεται από τείχος, το οποίο ακολουθεί τις άκρες του βράχου. Η ανάβαση είναι εύκολη και γίνεται με τα πόδια. Είναι δε χαρακτηριστική η ονομασία συνοικισμού του χωριού, ο οποίος καλείται Ζηνάπολο, που σημαίνει πόλη του Ζηνός, δηλαδή του Δία. Πράγμα που αποδεικνύει ότι η περιοχή κατοικείται από χιλιάδες χρόνια. Διαβάστε αναλυτικό άρθρο για το κάστρο του Γραδετσίου εδώ.
πηγή: Αρχείο Βίκυς Καραπάνου